Kuongeza Msamiati Wa Kiswahili

Uundaji wa Maneno

Lugha hukua na kubadilika kila wakati kulingana na maendeleo ya jamii. Kigezo kimojawapo cha kukua na kubadilika kwa lugha ni kuongezeka kwa msamiati. Ili msamiati uongezeke katika lugha sharti maneno mapya yaundwe.

Njia za Uundaji Maneno

Elezea njia mbalimbali za uundaji maneno

Uundaji wa Msamiati hutokea kwa njia mbalimbali zifuatazo:

1. Kubadili mpangilio wa herufi.
2. Kuambatanisha maneno.
3. Kutohoa maneno ya lugha nyingine.
4. Uambishaji wa maneno.
5. Kufanikisha sauti, umbo, mlio na sura.

Kuunda msamiati kwa kubadili mpangilio wa herufi

Neno hujengwa kwa vitamkwa au herufi. Neno jipya lenye maana tofauti huweza kuundwa kwa kubadili mpangilio wa neno lingine

Example 1

Mfano

• Neno lima, lina herufi l, i, m, a, herufi hizi huweza kujenga maneno kama mali, kumi,imla, mila.
• Neno tua lina herufi t, u, a, herufi hizi zina weza kujenga maneno kama:- tatu, tua, viatu, tatua.

Njia ya kuambatanisha maneno

Kuna njia tatu za kuambatanisha meneno

Njia ya kurudufisha au kukariri neno

Mfano; barabara, sawasawa, polepole, katikati, vilevile.

Njia ya uundaji wa Msamiati kwa kuunganisha maneno mawili tofauti

Nomino na Nomino

• Punda + mlia unapata Pundamilia
• Bibi + Shamba unapata Bibishamba
• Afisa + Elimu unapata Afisaelimu
• Mwana + Siasa unapata Mwanasiasa
• Bata + maji unapata Batamaji

Kuunganisha kitenzi na Nomino/Jina

• Changa + moto changamoto
• Chemsha + bongo chemshabongo
• Piga + mbizi pigambizi
• Zima + moto zimamoto

Kuunganisha maneno mawili na kudondosha baadhi ya herufi

Example 2

Mfano

• Baraza la Kiswahili Tanzania BAKITA
• Mzaliwa wa mahali Fulani MZAWA
• Chama cha Mapinduzi CCM
• Nyamamfu NYAMAFU

Kutohoa maneno kutoka lugha nyingine

Kila lugha na tabia ya kuchukua maneno lugha nyingine ili kukidhi mahitaji ya Msamiati. Maneno kutoka lugha nyingine yanapoteuliwa hubadilishwa kimatamshiili ya fuate kanuniza Kiswahili.

Maneno yanayotoholewa kutoka lugha nyingine husanifishwa na asasi za lugha ya Kiswahili ndipo ya ruhusiwe kutumiwa rasmi.

Example 3

Mfano

Neno la Kiswahili	Lugha ya Mwanzo	Neno Lililotoholewa
	Kijerumani	Schule
Salama	Kiarabu	Salaam
Duka	Kihindi	Dukan
Karoti	Kiingereza	Carrot
Shati	Kiingereza	Shirt
Picha	Kiingereza	Picture
Papai	Kihispania	Papaya
Meza	Kireno	Mezi
Shukrani	Kiarabu	Shukran
Ngeli	Kihaya	Engeli
Ikulu	Kinyamwezi	Ikulu
Ng'atuka	Kizanaki	Ng'atuka
Ndafu	Kichaga	Ndafu
Namba

Kuunda maneno kwa njia ya uambishaji wa maneno

Hii ni njia ya kubandika viambishi awali na tamati kwe nyekiini. Ujenzi wa maneno hutokana na mzizi mmoja kuonesha maana tofauti ingawa maana zina husiana.

Mfano mzizi: -lim-.Tukipachika viambishi awali na tamati tunapata maneno kama lima, analima, walilima, kilimo, limiana,halitalimwa na ukulima.

Kufananisha sauti, sura au tabia

Example 4

Mfano

• Kengele - utokana na sauti ya kengele inapo pigwa
• Pikipiki - hutokana na muungurumo wa pikipiki
• Ndizi mkono wa tembo – Ndizi inayo fananishwa na mkono wa mnyama tembo
• Chubwi - Jiwe au chura atumbukiapo katika kina cha maji.

ATHARI YA MALEZI KWA MTOTO

`ATHARI YA MALEZI KWA MTOTO

Malezi huanza mbali sana na ni amali inayoendelea (continuous process). Pia ni amana ambayo Allah (Subhaanahu Wata’ala) atakuja kutuuliza siku ya siku.  Ni kazi inayoanza tokea mtoto anazaliwa na yuko katika hali ya uchanga mpaka mwisho wa maisha yake. Sehemu kubwa ya tabia anazokuwa nazo mtu basi alizipata alipokuwa utotoni na hivyo kuendelea mpaka mwisho wa uhai wake. Mtoto (kwenye umri mdogo kabisa) ana uwezo mkubwa wa kuiga, kuweka kumbukumbu (kwenye subconscious mind), na kisha kujaribu kufanya kama anavyoona wazazi au walezi wake. Hapa tunataka kufuta ile dhana kwamba mtoto mdogo hana uwezo wa kutambua yanayojiri maishani mwake. Uwezo anao ila asichoweza kukifanya ni kuuonesha uwezo huo kutokana na umri wake. Wataalamu wa malezi katika uislamu wameliona hili na kusisitiza wazazi kuitumia nafasi hii muhimu na adimu na kuhakikisha mtoto anapata muongozo uliokuwa sahihi tokea mapema. Mtoto amepewa uwezo na Allah Allah (Subhaanahu Wata’ala) wa kuwa tayari kupokea chochote atakachopewa kutoka kwa wazazi /walezi wake ikiwa na tabia nzuri/mbaya mazoea mazuri/mabaya, muongozo mzuri/mbaya. Na anachokipata kitakuwa na athari katika maisha yake ya baadae. Ndiyo maana malezi sahihi ya kiislamu yanatakiwa yaanze mapema kwani matunda yake yanakuwa na mafanikio atapokuwa mkubwa. Kwa hivyo Uislamu umeweka kiwango cha kuhakikisha mtoto anaanza malezi sahihi ni pale atakapotimia umri wa mwaka mmoja.

 Kumfundisha Mtoto Malezi Ya Kiroho

Wazazi/walezi watakapoanza mapema kuwalea watoto malezi ya kiroho na ya kiimani watamsaidia mtoto kukua katika hali ya kuwa na imani inayojengeka na kuwa madhubuti siku hadi siku na miongoni mwao ni:

 

1              Kuwapa nafasi watoto kufikiri na kuzingatia yaliyowazunguka

 

Mtoto, kimaumbile, ana tabia ya kupenda kuuliza na kutafuta majibu kwa yale yanayowazunguka. Ni muhimu kwa mlezi kutumia wakati huu kumfundisha mtoto utukufu wa Allah (Subhaanahu Wata’ala) katika maumbile yake, katika vitu vilivyomzunguka kama ardhi, mbingu, nyota, jua mwezi, bahari n.k 

 

2              Imani ya mtoto huongezeka kwa kuiga waliomzunguka

 

Mtoto akiona mlezi wake  na wanaomzunguka wanatekeleza ibada kikamilifu au kuwasikia wanamtaja Allah (Subhaanahu Wata’ala) au kusikiliza na kutazama mambo ya kidini, basi na yeye hupendelea kuwaiga hasa katika wale anaowapenda miongoni mwao.

 

3              Kumzoeza mtoto kurudi kwa mola wake kila wakati na hasa kwenye misukosuko.

 

Mtoto akipatwa na shida yoyote hata kama ni ndogo basi afundishwe na kuzoeshwa  kurudi kwa mola wake kumuomba  na kuomba msaada( angalia Wosia wa Mtume Muhammad(Swalla Allahu ‘Alayhi Wasallam) .

 

4              Kumzoesha watoto kuhisi kuwa Allah (Subhaanahu Wata’ala) yupo pamoja nao daima

 

Allah (Subhaanahu Wata’ala) yupo pamoja nasi daima. Na yeye ndie anaejua yanaoonekana na yaliyofichikana. Ni wajibu wa mlezi kumuandaa mtoto ajihisi kuwa ana Allah (Subhaanahu Wata’ala) karibu yake bila ya kutumia njia za kumtisha au kumkaripia bali kutumia busara kumfanya ahisi Allah (Subhaanahu Wata’ala) anamuona na yupo pamoja nae.(angalia nguzo za ihsani)

 

5              Kumzoesha mtoto kupenda kumtaja na kumkumbuka Allah (Subhaanahu Wata’ala)

 

Ni wajibu wa mlezi kumfundisha mtoto du’aa tofauti pamoja na kumfahamisha athari za du’aa hizo. Pia kuhakikisha anaendelea kuzitumia dua kila zinapohitajika kama anapoanza/kumaliza kula, kwenda/kutoka chooni,kulala n.k

 

Umemuandaa Mtoto Mwema wa Kukuombea Du’aa?

Wengi wetu tunaifahamu vizuri Hadithi ya Mtume Swalla Allahu ‘Alayhi Wasallam ambayo inaelezea mambo yakatayomfaa mtu baada ya kuondoka duniani.

Katika mambo matatu yaliyotajwa ambayo ni Sadaka yenye kuendelea, elimu itakayonufaisha watu na mtoto mwema atakayemuombea mzazi wake, kwa makala hii tutajaribu kuuliza suala hili la kimsingi kama ni wazazi je tayari tuna mipango au mikakati ya kumuandaa mtoto wa aina hii ambaye atakuja kutujaza thawabu na ujira hata kama hatupo duniani.

Maulamaa walivyoifahamu Hadithi hii ya Mtume Swalla Allahu ‘Alayhi Wasallam wanasema kwamba Hadithi hii inatupa changamoto ya kujiandaa na akhera kama vile tupo duniani kwani hututoweza kufanya amali (tumeshafariki) lakini tulivyoviacha vimetosheleza kuwa ni amali.

Mtoto aliyetajwa katika hadithi amenasibishwa na sifa ya wema. Sifa hii si ya kurithi kama mtoto atamrithi baba au mama yake. Ni sifa ya kuifanyia kazi ili kuipata. Ni sifa ambayo itabidi ijengewe mikakati madhubuti ya kuweza kumjenga mtoto na kutokana na wema huu ndipo atakapoweza kuomba du’aa na kuwakumbuka wazazi wake wakiwa tayari wameshaondoka duniani.

Kumzungumzia mtoto mwema kunatugusa katika hali mbili ambazo ni muhimu kutanabahi nazo. Ya kwanza sisi wenyewe tu watoto na tuna wazazi. Na hali ya pili sisi ni wazazi na tuna watoto. Katika hali mbili hizi ni kujiangalia sisi wenyewe kwanza ambao tuna wazazi Je huwa tunawaombea du’aa?. Je imewahi kutupitia katika nafsi zetu kwamba Wazazi wetu wanahitajia du’aa zetu kuwasaidia huko walipo?. Na kama hatuna majibu ya masuala haya basi tayari kuna tatizo katika nafsi zetu kwani sisi wenyewe bado hatujawa na sifa ya wema. Ndio maana hatuwezi kukumbuka kuwaombea du’aa wazazi wetu.

Mtoto mwenye sifa ya wema hatoweza kupatikana kama katika nyumba ambayo hakuna msingi madhubuti katika masuala ya kidini. Msingi wa dini ndio pahala pa kuanzia na kama haupo katika nyumba basi tusitarajie kupata mtoto mwema ataekuja kutuombea du’aa. Mtoto umleavyo ndivyo akuavyo ni msemo wa Kiswahili na hivyo ikiwa kama upo katika mazingira ambayo dini si moja katika mambo muhimu katika maisha  basi ondokana fikra hii katika maisha ya baadae ya kupata mtoto atakaeweza kukuombea kama ambavyo umewezwa kukuzwa katika mazingira hayo hayo ambayo kwayo unayaendelea na kutoijali dini kama ni mhimili muhimu wa maisha.

Tunakubali kwamba Allah Subhaanahu Wata’ala humuongoa amtakae na kumpoteza amtakaye na hivyo kudai kwamba ikiwa hakuna msingi katika nyumba si rahisi kupata mtoto wa aina hii si kigezo cha sifa ya Muumini ambaye kila siku hutaraji kufanya amali njema za kumridhisha Allah Subhaanahu Wata’ala ikiwemo kuomba uongofu kutoka kwake. Allah Subhaanahu Wata’ala atatuuliza siku ya siku masuala nasi tutakuja kosa majibu.

Katika hadithi nyengine ya Mtume Swalla Allahu ‘Alayhi Wasallam anasema na ujumbe huu umefafanua  zaidi hadithi tuliyoitaja kabla na umemlenga Muumin.

إن مما يلحق المؤمن من عمله وحسناته بعد موته علما علمه ونشره أو ولدا صالحا تركه أو مصحفا ورثه أو مسجدا بناه أو بيتا لابن السبيل بناه أو نهرا أجراه أو صدقة أخرجها من ماله في صحته وحياته تلحقه من بعد موته                                                        

   رواه ابن ماجه                                                                                                                   

Katika mambo ambayo Muumin yatamfuatia miongoni mwa amali zake na mema yake baada ya mauti yake ni elimu aliyojifundisha na kisha akaieneza(kwa kuifundisha) au mtoto mwema aliyemuacha , au msahafu aliyourithi kisha akauacha, au Msikiti aliyoujenga, au nyumba, kwa ajili ya waliokatikiwa na njia, aliyoijenga, au mto alioutengeneza au sadaka aliyoitoa katika maisha yake wakati wa uzima wake na uhai wake basi vitamfuatia baada ya mauti yake.

Ibnu Maajah

Katika mambo yaliyotajwa katika hadithi, jepesi lao ambalo halina gharama kubwa kulifanyia kazi ni hili la mtoto mwema ambalo katika mada hii tunalizungumzia. Kwani asili ya Sadaka yenye kuendelea hutakiwa ifanywe na mzazi mwenyewe wakati akiwa hai na si kufanyiwa wakati ameshafariki kama Hadithi nyengine ya Mtume Swalla Allahu ‘Alayhi Wasallam illivyofafanua, ingawa Maulamaa wamejuzisha kwamba thawabu zitamfikia mhusika kama sadaka itatolewa kwa niaba yake. Elimu itayowanufaisha watu ni amali ambayo pia ilifanywa na alieshafariki enzi za uhai wake na hivyo kuchuma thawabu kwa amali yake hii ya kheri. Ama du’aa ni kitu ambacho gharama yake kubwa ni kuweza kuitamka katika midomo ikifungamanishwa na Ikhlaas wakati wa kuomba, jambo ambalo kila mtoto analiweza kulifanya. Hata hivyo bado hili nalo ambalo ni jepesi lao nalo limekuwa zito.

Mojawapo katika njia nzuri ya kumjenga mtoto ni wakati wake wa malezi aone kwa mifano jambo hili likitendeka kutoka kwa wazazi wake. Ninachokusudia wazazi wenyewe, hata kabla ya mtoto, waoneshe kwa vitendo na kuelezea umuhimu wa kuwaombea du’aa wazee. Wawe ni wazazi wa kupigiwa mfano ambao ni walezi na waongozi katika kumuonesha dira mtoto kwamba jambo hili ni muhimu. Hapo mtoto naye ataweza kidogo kidogo huku akiendelea kukua kulichukulia jambo hili kwamba pia litakuwa muhimu katika maisha yake.

Vipi Tumuandae?

1      Kumchagua mke/mume mwema

Ni wajibu kwa mzazi kumchagua mwenza na mshirika wa maisha yake atakayejua haki za Mola wake, haki za mume/mke wake, haki za mtoto wake. Kwa ufupi ni mzazi atakaefahamu majukumu yake na haki zake katika dini na hili ndilo jambo la msingi kuliangalia wakati wa kuchagua mwenzi na mshirika katika maisha ya ndoa.

2      Kuomba kupata mtoto mwema

Maandalizi huanzia hata kabla ya mtoto kuzaliwa kwa kuomba du’aa kwa Allah Subhaanahu Wata’ala kwa tutakachoruzukiwa kiwe ni chema. Amesema Allah Subhaanahu Wata’ala katika kutupa wasifu wa waja wa Arrahmaan katika Suuratul Furqaan/74

{وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَاماً} [الفرقان: 74].

Na wale wanaosema:Mola wetu! Tupe katika wake zetu na watoto wetu yaburudishayo macho, na utujaalie tuwe waongozi kwa wacha Mungu

3      Kuifungua ndoa kwa du’aa

Du’aa hii ambayo imesuniwa kuombwa na Mume wakati anapokutana na Mke kwa mara ya kwanza na kumshika kichwa ina ujumbe muhimu wa kuiombea kheri ndoa na kitakachoruzukiwa katika ndoa kama Anavyosimulia ‘Abdullah Ibn ‘Amr ibn Al ‘Aasw, Allah Amuwie radhi: Mtume Swalla Allahu ‘Alayhi Wasallam amesema:

إذا تزوج أحدكم امرأة، أو اشترى خادما، فليقل: اللهم إني أسألك خيرها، وخير ما جبلتها عليه، وأعوذ بك من شرها وشر ما جبلتها عليه

Atakapooa mmoja wenu mwanamke au akaajiri mtumishi na aseme: Allahumma ninakuomba kheri zake na kheri ulizomuumbiya na nnajikinga na shari zake na shari ulizomuumbiya           Bukhari

4      Jitahidi kumuombea du’aa mtoto

Kila tunapumuomba Allah Subhaanahu Wata’ala, tuombe hidaaya na uongofu kwa watoto wetu. Tuwaombee yatakayokuwa na kheri kwao na si kuwalaani na kuwaombea yatakayokuwa na shari nao. Amesema Mtume Swalla Allahu ‘Alayhi Wasallam

( ثَلاثُ دَعَوَاتٍ يُسْتَجَابُ لَهُنَّ لا شَكَّ فِيهِنَّ : دَعْوَةُ الْمَظْلُومِ ، وَدَعْوَةُ الْمُسَافِرِ ، وَدَعْوَةُ الْوَالِدِ لِوَلَدِهِ ) رواه ابن ماجه وحسنه الألباني في "سلسلة الأحاديث الصحيحة".

Du’aa (za aina) tatu hutakabaliwa na wala hazina shaka ndani yake. Du’aa ya aliyedhulumiwa, Du’aa ya Msafiri na Du’aa ya mzazi kwa mwanawe.

  Ibnu Maajah Na Sh. Albaaniy anasema ni Hasan (katika Silsilal Ahaadiyth Asswahiyhah)

5      Jitahidi kuwapenda wazazi

Mapenzi utakayoonesha kwa wazazi yawe ni hayo hayo utakayoonesha watoto. Kumbuka kwamba vitendo tayari ni fundisho amalia kwa mtoto.Tukiwapenda Wazee tutapendwa na watoto.

     6   Waombee du’aa wazazi

Tunapojenga mazoea ya kuwaomba du’aa wazazi wetu ndipo tunayajenga mazoea haya kwa mtoto aombee wazazi wake pia. Ni vyema utakapoomba umfahamaishe  kwanini unaomba ili ajue msingi wa du’aa hii nae atakapofika wakati wake aweze kukumbuka kwamba jambo hili ni muhimu katika maisha yake.

Hitimisho

Kwa kila mzazi ana wajibu kufahamu kwamba kumuandaa mtoto mwema si kazi rahisi kwani inahusisha malezi na makuzi kwa ujumla. Watoto wapate malezi ya kiImani na kuundeleza msingi huu kwa kumjenga kumfahamu Mola wake na dini yake kidogo kidogo. Wapate malezi ya kitabia hasa kutoka kwa wazazi wenyewe wawe mfano bora wa kuigwa na watoto katika tabia zao na hasa katika kujenga mazoea ya kuwaombea Wazazi.

Ni mtoto wa aina ahii ndiye tunayepaswa tumuandae ili awe amali zetu njema hapa duniani. Ili awe mwenye kutuenzi wazazi wakati tupo katika kusubiri siku ya siku. Na kama hatutoweza kuwa na mipangilio madhubuti ya kumuandaa basi tusijemlaumu yeyote ila tuzirudi nafsi zetu kwa kuitupa fursa hii adhimu ya kupata thawabu wakati tumeshaondoka duniani kupitia kwa watoto wetu wenyewe tuliowazaa.

Tumuombe Mola wetu atupe hima na hamu ya kuwalea watoto wetu ili wawe pumbazo la macho yetu. Atujaalie tuwe na watoto wema walioleleka katika misingi ya dini yetu na atupe moyo wa subira na uvumilivu katika kuwaongoa watoto wetu kufuata misingi na maadili ya dini yetu ili waweze kuja kutukumbuka kwa kukuomba. Aamiyn.

Wosia wa Mtume Salla Allahu 'Alayhi Wasalla

   Ni wajibu kwa kila mlezi ikiwa ni baba, mama, mwalimu au mwengine yeyote  mwenye jukumu la kulea kuwafundisha watoto wosia huu muhimu kutoka kwa Mtume Muhammad (Salla Allahu ‘Alayhi Wasallam) kama ulivyokuja katika hadithi iliyomo katika hadithi arubaini za Nnawawiy

 عن عَبْدِ اللهِ بنِ عَبْاسٍ رَضي اللهُ عنهما قال: كُنْتُ خَلْفَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم يًوْماً، فقال: " يا غُلامُ، إنِّي أُعَلِّمُكَ كلِماتٍ: احْفَظِ اللهَ يَحْفَك، احْفَظِ اللهَ تَجِدْهُ تُجاهَك، إذا سأَلْتَ فاسْأَلِ اللهَ، وإذا اسْتَعنْتَ فاسْتَعِنْ باللهِ، واعْلَمْ أنَّ الأُمَّة لَو اجْتَمَعَتْ على أَنْ يَنْفَعُـوكَ بِشَيءٍ لَمْ يَنْفَعُوكَ إلا بِشَيْءٍ قدْ كَتَبَهُ اللهُ لَكَ، وإن اجْتَمَعُوا على أن يَضُرَّوكَ بِشيءٍ لَمْ يَضُروكَ إلا بِشَيء قد كَتَبهُ اللهُ عَلَيْكَ، رُفِعَتِ الأقْلامُ وَجَفَّتِ الصُّحُفُ

                                                                                               رَوَاهُ  التِّرْمِذِيُّ    وَقَالَ: حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ.

Kutoka kwa  Abdullah Ibn ‘Abbass Allah amuwie radhi   amesema:

Siku moja nilikuwa nyuma ya Mtume(Salla Allahu ‘Alayhi Wasallam) akaniambia: Kijana nitakufundisha maneno (ya kufaa); Mhifadhi Allah (fuata maamrisho Yake na chunga Mipaka Yake) Atakuhifadhi.  Muhifadhi Allah na utamkuta mbele yako.  Ukiomba, muombe Allaah ukitafuta msaada tafuta kwa Allaah (lazima) ujue kuwa ikiwa taifa zima litaungana kukunufaisha wewe kwa kitu, basi hutonufaika ila tu kwa kile alichokwishakuandikia Allaah na wakikusanyika kukudhuru kwa chochote, hotodhurika ila tu kwa kile Allah   alichokwishakuandikia (kuwa kitakudhuru) .  Kwani Kalamu zimeshanyanyuliwa (kila kitu kishaandikwa) na sahifa zimeshakauka (Hakuna kupangwa tena wala kupanguliwa).

                     Imesimuliwa na At-Tirmidhi akasema kuwa ni hadithi Hasan Sahihi.

UFAFANUZI

1             Mhifadhi Allah(Subhaanahu Wata’ala) , atakuhifadhi

 Fuata maamrisho yake na chunga mipaka yake ,Allah atakuhifadhi katika dini ,dunia na akhera yako

2             Muhifadhi Allah(Subhaanahu Wata’ala) na utamkuta mbele yako

Chunga tena mipaka pamoja na kuchunga haki zake Allah (Subhaanahu Wata’ala) nae atakuwafikisha na kukulinda.

3             Unapotaka kuomba, muombe Allah(Subhaanahu Wata’ala)

Ukiwa na shida yoyote katika  jambo la kidini, kidunia au akhera basi wa kumuomba ni Allah(Subhaanahu Wata’ala) pekee.

4             Unapotaka msaada basi utafute kwa Allah(Subhaanahu Wata’ala)

Tunaongozwa kumtegemea Allah(Subhaanahu Wata’ala) katika mambo yetu yote madogo na makubwa na hasa katika yale ambayo ni Allah(Subhaanahu Wata’ala) pekee huyawafikisha kama kuponya maradhi, kugawa rizki n.k

5             Ujue kuwa ikiwa taifa zima litaungana kukunufaisha wewe kwa kitu, basi hutonufaika ila tu kwa kile alichokwishakuandikia Allaah na wakikusanyika kukudhuru kwa chochote, hotodhurika ila tu kwa kile Allah  alichokwishakuandikia (kuwa kitakudhuru)

Na hii ndio nguzo ya sita imani kuamini kudra yake ikiwa ya kheri au ya shari . Na endapo muumini akipata yakini(uhakika) wa haya yote anayo haja tena kumuomba asiekuwa Allah(Subhaanahu Wata’ala)?

TUNAYOJIFUNZA

1     Jinsi Mtume(Salla Allahu ‘Alayhi Wasallam) alivyokuwa akiwapenda watoto, kwa kumpakia Abdullah Ibn Abbaas kwenye ngamia wake na kumwita kwa heshima kabisa “Ewe kijana”

2     Kuamrishwa watoto kumtii Allah(Subhaanahu Wata’ala) na kujiepusha na kumuasi ili waweze kupata mafanikio duniani na huko akhera

3     Allah(Subhaanahu Wata’ala) humuokoa muumini wa kweli wakati atakapopatwa na majanga ikiwa tu atakuwa amezitekeleza haki zake Allah(Subhaanahu Wata’ala) na haki za watu katika hali zote katika uzima, ugonjwa, umaskini na utajiri.

4     Kujenga malezi ya kiroho na kiitikadi(Aqidah) kwenye nafsi za watoto kwa kuwaandaa kuwa tayari kumuomba Allah(Subhaanahu Wata’ala) na kumtaka msaada.

5     Kujenga itikadi thabiti ya kuamini kudra yake Allah(Subhaanahu Wata’ala) katika nyoyo za watoto ili kuwaandaa na kukabili hali zote zitakazowakuta maishani mwao ikiwa kheri au shari. Na kuwa katika hali ya kuikubali mitihani na majaribu yake Allah(Subhaanahu Wata’ala) hasa kwa waja wake walio wema.

6     Kutilia mkazo malezi ya kiroho na kiitikadi tokea utotoni. Malezi haya ya kiimani ndiyo yanayomjenga mtoto katika kujenga imani thabiti na itikadi madhubuti kwa mola wake(Subhaanahu Wata’ala).

Haki za Mtoto Katika Malezi Sahihi ya Kiislamu

	Tunapozungumzia haki za mtoto katika malezi tunakusudia wajibu wa mzazi/mlezi kwa mtoto kama hadithi itakavyobainisha . Na kama kutakuwa na upungufu katika kutekeleza majukumu hapo ndipo tutakwenda kuulizwa na Allah(SW) siku ya kiama .Katika kutekeleza wajibu wetu huu; matunda yake ni kupata watoto watiifu, walioleleka na kuwa na manufaa kwa wazazi/walezi wao hapa duniani na hata pale ambapo wazazi wameshaondoka katika dunia hii(kwani watoto hawa watawaombea dua  wazazi, watawatolea sadaka , watawalipia madeni yao nk.).    Katika mada hii tutaangalia zaidi haki za malezi tu  japo kwa ufupi na hatutaingia katika haki nyengine za mtoto kwa ujumla kutoka kwa wazazi wake kama haki zake kabla ya kuzaliwa na baada ya kuzaliwa n.k. Kuelewa malezi haya ni muhimu kwa sababu malezi katika ulimwengu wa kileo yamekuwa elimu kamili iliyo na mfumo na malengo na si  ada na mazoea tena. Elimu hii inayofundisha mfumo wa malezi, haki na wajibu za wazazi/watoto, sifa za wazazi n.k. Kwa kawaida hulea watoto wetu jinsi tulivyolelewa bila ya kujali kama mazoea haya ni miongoni mwa malezi yanayotakiwa na dini yetu ya kiislamu au laa.  Kama ungelikuwa msingi wa malezi katika kila nyumba umesimama katika mfumo sahihi wa kiislamu basi tungelikuwa na jamii ya kiislamu kama ile iliyokuwepo enzi za Mtume(Salla Allahu ‘Alayhi Wasallam) pamoja na masahaba na na waliofuatia miongoni mwa taabiina. Jamii iliyokuwa imeshikamana na dini yao ,inayofahamu haki na wajibu wa kila mmoja, iliyoienzi na kuiimarisha familia ya kiislamu. Na haya moja kwa moja yangelikuwa ni mazoea mazuri ambayo yangerithiwa kutoka kwa mzazi kwenda kwa mtoto kizazi baada ya kizazi. . عبد الله بن عمر قال أن رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم قال                               : " ….. وإن لولدك عليك حقاً "                   مسلم (1159 Kutoka kwa Abdullah Ibn Umar Allah amuwie radhi amesema : Mtume Muhammad(SAlla Allahu 'Alayhi Wasallam) amesema: “…… Bila shaka mtoto wako ana haki juu yako”                                                                                                                                                                      Imesimuliwa na Muslim عن عبد الله رضي الله عنه أن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال : " كلكم راع فمسؤول عن رعيته فالأمير الذي على الناس راع وهو مسؤول عنهم والرجل راع على أهل بيته وهو مسؤول عنهم والمرأة راعية على بيت بعلها وولده وهي مسؤولة عنهم والعبد راع على مال سيده وهو مسؤول عنه ألا فكلكم راع وكلكم مسؤول عن رعيته " رواه البخاري ( 2416 ) ومسلم ( 1829 ) Kutoka kwa Abdullah Allah amuwie radhi kwamba Mtume Muhammad (SALLA Allahu ‘Alayhi Wasallam) amesema : “Nyote ni wachunga na nyote mtaulizwa juu ya mlivyovichunga. Kiongozi anaewaongoza watu ni mchunga na ataulizwa juu wachungwa wake. Mwanamume ni mchunga kwa watu wake wa nyumbani na ataulizwa juu ya wachungwa wake. Na mwanamke ni mchunga kwa nyumba ya mumewe na watoto wake nae ataulizwa juu ya wachungwa wake .Mtumwa ni mchunga katika mali ya bwana wake na anawajibika juu ya mali hiyo. Hakika nyote ni wachunga na na kila mmoja wenu anawajibika juu ya wachungwa wake”                                                                                                 Imesimuliwa na Bukhari na Muslim Katika jumla ya haki za watoto katika malezi ni. 1             KUPATIWA MALEZI YA KIMWILI 2             KUPATIWA MALEZI YA KIIMANI 3             KUPATIWA MALEZI YA KIIBADA 4             KUPATIWA MALEZI YA KITAQWA 5             KUPATIWA MALEZI YA KITABIA 1                  MALEZI YA KIMWILI Ni wajibu wa mlezi  kumpatia mtoto malezi ya kimwili kwa kuhakikisha anapata chakula bora cha halali cha kujenga, kutia nguvu na kuulinda mwili dhidi ya maradhi na kushughuliwa ipasavyo endapo atapatwa na maradhi .Kuhakikisha  kuwepo usafi wa  mwili,nguo na mazingira na kumtia moyo katika kushiriki michezo inayokubalika kisheria  عن عبد الله بن عمرو رضي الله عنهما قال : قال رسول الله صلى الله عليه وسلم : " كفى بالمرء إثما أن يضيع من يقوت "   رواه أبو داود ( 1692 ) ، وحسَّنه الشيخ الألباني في " صحيح الجامع " ( 4481 ) Kutoka kwa Abdullah ibn Amru Allah(SW) amuwie radhi amesema: Mtume Muhammad(Salla Allahu ‘Alayhi Wasallam) amesema : “Ni tosha kuwa dhambi kwa mtu ikiwa atawapoteza wale anaopaswa kuwalisha.”                                     Imepokewa na Abu Daud Na Sh . Albani anasema ni hadith hasan katika kitabu chake Sahihul Jaami’i 2                 MALEZI YA KIIMANI Ni wajibu wa mlezi kumpatia mtoto malezi ya kiimani. Hapa mtoto itapaswa afundishwe itikadi sahihi na Tauhid - elimu ya kumfahamu Allah(Subhaanahu Wata'ala), wajue nini shirki na wafundishwe jinsi ya kujiepusha nayo. Wazoeshwe na neno la shahada. Waeleweshwe umuhimu wa shahada tokea kuzaliwa, kuishi nalo na kabla ya kufa kulitamka na ni jambo la kwanza atakapofika kaburini kuulizwa na kwa hilo ndilo ameumbwa.  Malezi ya kiimani ni muhimu kwa kila Muislamu. Na  kwa tunaoishi nchi hizi zisizokuwa za kiislamu umuhimu huu unazidi maradufu kwani tunaishi na watu ambao hawamjui Allah. Hivyo tuna wajibu kuhakikisha watoto hawa wanapata malezi kamili ya kiimani kuwawezesha kukabiliana na ukafiri uliowazunguka kwa muda mwingi wanapokuwa hawapo nyumbani.Na hata wanapokuwepo nyumbani kwa kutazama  na kuathirika na TV, internet na games ambavyo vimekuwa vipenzi vikubwa vya watoto.    Mtoto huzaliwa katika hali ya kuwa Muislamu (Fitrah) kimaumbile kama hadithi ya Mtume (Salla Allahu ‘Alayhi Wasallam): كل مولود يولد على الفطرة ، فأبواه يهودانه أو ينصرانه أو يمجسانه  . " رواه البخاري  ومسلم “Kila mtoto anaezaliwa huzaliwa katika fitrah ( hali ya uislamu). Na wazazi wake wawili ndio watakaomfanya awe Yahudi au Nasara(mkristo) au Majusi(mwenye kuabudu moto)”.                                    Imesimuliwa na Bukhari na Muslim    3          MALEZI YA KIIBADA Ni wajibu wa mlezi kuwafundisha watoto  ibada na  kuzoezwa ili wazizoee na ziwazoee.   Ni lazima kuwe na mikakati madhubuti ya kuhakikisha ibada za kimsingi zinatekelezwa. kama sala, funga, ad’iya na duaa, kumpenda Mtume (Salla Allahu ‘Alayhi Wasallam) n.k. Mlezi atapaswa ahakikishe kuna muendelezo wa ibada hizi kwa utaratibu mzuri utakaomfanya mtoto apendelee na kuona raha kuzifanya na si kuanza kuzichukia na kuzikimbia. عن أبي هريرة رضي الله عنه قال : قال الرسول صلى الله عليه وسلم : " مروا أولادكم الصلاة وهم أبناء سبع سنين واضربوهم عليها وهم أبناء عشر ، وفرقوا بينهم في المضاجع ". رواه أبو داود Kutoka kwa Abu Hurayrah Allah amuwie radhi amesema: Mtume (Salla Allahu ‘Alayhi Wasallam) amesema : “ Waamrisheni watoto wenu kusali wanapotimia umri wa miaka saba na watieni adabu(wakikataa) wanapofikia umri wa miaka kumi na watenganisheni kwenye malazi( wanaume na wanawake)                                       Imesimuliwa na Abu Daud       4                MALEZI YA KITAQWA Wafundishwe kumuogopa na kumtii Allah(Subhaanahu Wata'ala)  Hii ndiyo maana ya Taqwa.  Kumnyenyekea na kurudi kwake kwa kila jambo. Jambo hilo hata likiwa dogo kama chembe ya mtama au kubwa kama bahari kuu. Kidogo hapa pana mtihani wa mfumo wa malezi kati yetu na hawa wasiokuwa waislamu ambao tunaishi nao. Sisi tumetakiwa tumlee mtoto wetu  kitaqwa yaani  wawe wenye kumuogopa Allah(ubhaanahu Wata'ala) .Asiyekuwa muislam yeye anamlea wake kwa  kueleweshwa “reason” yaani kila jambo lazima mtoto aeleweshwe .Hivyo panahitaji msingi imara katika malezi ya kitaqwa kinadharia na kivitendo ili yamsaidie mtoto asije kuyumbayumba na kuchanganyikiwa(confused). Katika mada ya wosia wa Mtume Muhammad(Salla Allahu ‘Alayhi Wasallam) tunapata mafundisho muhimu jinsi ya kumfundisha mtoto malezi ya kitaqwa      5                 MALEZI YA KITABIA    Ni wajibu wa kila mzazi kuwaandalia watoto msingi wa  tabia nzuri na njema kwa  hasa  kuhusiana na mola wao na Mtume (Salla Allahu ‘Alayhi Wasallam) na pia kuwafundisha adabu wakiwa na jamaa  na ndugu zao na kwa kila mtu. Pia kuwaelimisha adabu za kula, kunywa, kulala kuamka kwenda chooni nk.  Kuwatahadharisha na tabia mbaya na kuwafahamisha athari zake. Wazazi wawe mfano kwa watoto wao, wachunge sana wanayoyazungumza, wanayoyatazama, wanayoyasikia na wanayoyafanya kwani yote haya  watoto huyachukua kutoka kwa wazazi na walezi wao. Pia kuhakikisha watoto wanakuwa na marafiki na masahiba wema ambao wataweza kuchukua tabia njema na nzuri kutoka kwao.Na kuchunga na kuwaepusha watoto na marafiki wabaya ambao pia wataweza kuwaathiri na kurithi mambo mabaya kutoka kwao. Kama hadithi iliyopokelewa na AbuHurayrah kutoka kwa Mtume(Salla Allahu ‘Alayhi Wasallam): "المرء على دين خليله فلينظر أحدكم من يخالل" الترمذي  رواه “Mtu hufuata dini ya rafiki yake, basi awe na tahadhari mmoja wenu na anaetaka kumfanya rafiki”                                                                                                                      Attirmidhiy      Ikiwa mzazi/mlezi atakuwa na programu madhubuti ya malezi kwa mtoto na kuzingatia vipengele tulivyovitaja katika haki za mtoto asaa kwa uwezo wake Allah(Subhaanahu Wata'ala) na huku tukirudi kwake kuwaombea watoto wetu hidaaya(uongofu) ; tunaweza kujaaliwa kupata watoto wenye tabia na sifa za kupigiwa mfano na kuja kuendeleza maadili mema na kuwa na msingi imara  kwa dini yao na katika tabia zao.Licha ya kuwa tuko katika mazingira magumu katika kulea watoto wetu. Na kama wazazi/walezi tutakuwa tumeshatekeleza jukumu letu la kuwaepusha watoto wetu na moto ambao kuni zake ni mawe na watu kama anavyosema Allah (Subhanahu Wata'ala) katika suuratu Tahreem /6 يأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ قُواْ أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَاراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَـئِكَةٌ غِلاَظٌ شِدَادٌ لاَّ يَعْصُونَ اللَّهَ مَآ أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ          Enyi mlio amini! Jilindeni (jiokoeni) nafsi zenu na ahli(familia) zenu na Moto ambao kuni zake ni watu na mawe. Wanausimamia Malaika wakali, wenye nguvu, hawamuasi Allah kwa anayo waamrisha, na wanatenda wanayo amrishwa.  Wabillahi Tawfiq
Kumjenga Mtoto Kiadabu na Kiheshima

Friday, 03 August 2007 18:26

Wakati wa utotoni ni muhimu sana kwa mtoto kwani katika kipindi hiki ndipo mtoto anapoanza kupokea na kujifunza tabia ambazo zitakuja kuwa sehemu ya maisha yake ukubwani. Tunaona katika nchi hizi za kimagharibi kivitendo vipi serikali zinavyowajali watoto katika umri huu. Baada ya kufanya tafiti nyingi za kisayansi juu ya watoto wameona umuhimu wa kuwaangalia sana watoto na kuwachunga mpaka serikali kutoa fedha kuwahudumia na kuwa tayari kuwatia adabu wazazi endapo hawatofuata maagizo ya serikali . Adabu hizi inawezekana ikawa kupewa mafunzo ya kulea,  kuonywa, kunya’nganywa au hata kufungwa jela  mzazi kwa watoto wake mwenyewe aliowazaa. Hii tu inaonesha jinsi mikakati ya serikali ilivyokuwa na malengo ya mbali ambayo labda sisi hatujayafahamu haya na huangalia ya karibu zaidi kama baadhi ya msemo maarufu kutoka baadhi yetu “ kila ajae ana pesae”. Huwa tunaliangalia zaidi  . Watoto katika umri huu  mdogo wanakuwa na tayari kuipokea dini yao kutokana na fitrah ya Allah(Subhaanahu Wata’aala) ambavyo ndivyo walivyoumbwa. Hivyo wanatakiwa waelimishwe kidogo kidogo na wajielewe kwamba wao ni zawadi kutoka kwa Allah(Subhaanahu Wata’aala) zawadi hii watatakiwa waifanyie kazi kwa ajili yake. Watoto watataka waanze kujengewa mazingira  ya kujijua wao ni nani na wana wajibu na majukumu gani toke utotoni mwao na hapa tutaangalia zaidi kumjenga mtoto kuwa na adabu na heshima. Pia imethibitika kitaalamu kwamba miaka kumi ya mwanzo ya mtoto ndiyo dira ya mwelekeo wa maisha yake atakapokuwa mkubwa. Hivyo mtoto akijengwa katika mazingira mazuri ya kiadabu na kiheshima ndivyo hivyo atakavyokuwa mkubwa na ikiwa atalelewa vyenginevyo basi navyo pia atakavyokuwa. Walezi katika nchi hizi tuna mitihani hii mzito . Tukiwa katika nchi hizi zisizokuwa za kiislamu kadri tutakavyojitahidi kuwalea watoto  na kuwafundisha maadili mema ya kiislamu nyumbani, wakitoka nje (ambapo huwepo kwa muda mwingi) tu hukutana na tabia ,maadili kinyume kabisa na yale wanayofundishwa ndani ya nyumba. Hivyo kujikuta katika hali ya mtafaruku washindwe kupambanua lipi ndilo sahihi la kufuata na lipi silo la kuliacha. Mtihani mwengine ni pale ambapo nyumba ni ya kiislamu lakini yanayofanywa ndani ya nyumba hayana tofauti na yanayofanyika nje ya nyumba ambapo maadili na mazingira si ya kiislamu na hapa mtoto kuona kwamba haya ndiyo sahihi na akifundishwa maadili na malezi ya kiislamu huona kinyume nyume. Hivyo maelekezo haya labda yataweza kusaidia mzazi jinsi ya kurudisha heshima kwa watoto na adabu. 1             Ni wajibu wa mzazi kuwafunza watoto wake jinsi ya kuwa na mawasiliano kwa uwazi na bayana na jinsi ya kuwa wakweli.Watoto hujifunza haraka kivitendo kuliko kinadharia hivyo ndani ya nyumba lazima kuwe na mawasiliano mazuri kati ya wazazi. Hata kama mzazi mmoja amekasirika au kufurahi basi ni vyema mtoto aone na afahamu hasira  na furaha hizo.Mzazi anatakiwa asifiche hasira wala furaha ili mtoto aweze kuiga 2             Katika kujifunza tabia mtoto atatakiwa askilizwe na athaminiwe anapozungumza na asidharauliwe. Kwani hujifunza kuweza kuwa na moyo na kujiamini kuzungumza akijua kwamba anasikilizwa. 3             Kumfunza mtoto kuweza kuishi na watoto wenzake vizuri na kutojenga tabia ya kujiona kila akifanacho yeye ni sawa na wengine si sawa. Ni muhimu kwa mzazi kumuelewesha mtoto kuwasikiliza wenzake pia. 4             Kuwapa watoto fursa ya maamuzi mara moja moja katika nyumba ni muhimu pia hata ikiwa maamuzi yao si sahihi kwani ndipio watakaposoma jinsi ya kufikia maamuzi sahihi. 5             Kuwaonesha mapenzi, kuwaheshimu na kuwathamini huwajengea watoto mazingira mazuri ya kujiona na wao wana umuhimu wa aina yake katika familia. Na pia kurudisha heshima kwa wazazi na watu wengine.